Herfst in De Heemtuin

Bomen in de herfst? Dan denken we aan vruchten en aan zaden en aan afgevallen blad. Brullende bladblazers, dat kan ook. Sommige mensen raken terneergeslagen van het blad dat valt, maar wat is er nou leuker dan door zo’n bladhoop heen te banjeren, of je (klein)kind opdracht te geven om eens lekker zo’n keurig bijeen geblazen bladhoop uit elkaar te schoppen?  
Maar meestal is het eerste waar we aan denken bij bomen in de herfst: de herfstkleuren. Daar moet je toch een goed gevoel van krijgen? Hoe kan het toch dat sommige bomen de meest fantastische kleuren vertonen en andere nauwelijks? En welke invloed hebben weersomstandigheden daarop? In ons land, waar de mensen meestal rustig en bedaard van aard zijn, zijn de herfstkleuren van inheemse bomen ook rustig getint.  In andere werelddelen komen we veel intensievere kleuren tegen in de herfst! Denk maar eens aan de Indian Summer in het noordoosten van de VS. Is de bevolking daar dan ook onstuimiger van aard? Dacht het niet. Toeval dan? Dat nou ook weer niet. Laten we maar eens kijken hoe dit proces in z’n werk gaat. 
In de zomer is het blad normaal gesproken groen. Dat komt omdat de bladgroenkorrels (chlorophyll) alle kleuren uit het zonlicht absorberen, behalve het groen. Het groene licht is wat overblijft en terugkaatst in onze ogen. Wij zien het blad dan groen.  Even terug naar de biologielessen van vroeger: water en koolzuurgas wordt door de plant omgezet in suikers en zuurstofgas. Maar dat kan alleen met behulp van zonlicht en die bladgroenkorrels.  Fotosynthese, weet u nog? 
Chlorophyll is geen erg stabiele stof en het valt snel uiteen. Het blad moet dus steeds opnieuw chlorophyll aanmaken. En dat kost veel energie. In de zomer, met hogere temperaturen gaat dat aanmaken wel. Maar als het kouder wordt en als er minder licht is gaat dat lastiger. Dat is een deel van de verklaring waarom het blad gaat verkleuren.  Een ander deel is dat de boom in de herfst dat zo belangrijke bladgroen wil terughalen uit het blad. Uit die bladgroenkorrels maakt de boom suikers die van belang zijn als antivriesmiddel. En doordat de bladgroenkorrels worden teruggehaald, komen andere kleurstoffen die ook in het blad zitten, meer naar voren.  Dat kunnen onder andere zijn: caroteen (oranje), anthocyaan (rood, paars), xanthofyl (geel) en looistoffen (bruin). In sommige gevallen, bijvoorbeeld bij anthocyaan, wordt de kleurstof ook pas in de herfst aangemaakt uit de bladgroenkorrels. De verklaring die daar nu voor wordt gebruikt is dat die kleur beschermt tegen UV-straling. 
Bladverkleuring komt dus door minder licht (daglengte!) maar vooral door lagere temperaturen. Als het bij ons mooi rustig najaarsweer is met veel zon, weinig wind en koude nachten zonder veel vorst, dan krijgen we hier ook mooie herfstkleuren. Het blad blijft dan ook lang hangen. Ook is het zo dat als september relatief warm is, dat de verkleuring dan later op gang komt. Een paar koude nachten zetten het proces wel in gang, maar wat zwaardere nachtvorsten zorgen er ook voor dat het blad sneller valt. 
En verder is het proces van bladval vooral een kwestie van hormonen. Net als veel processen in ons lichaam - bomen zijn net mensen.  Het gaat om twee hormonen: de ene is abscisinezuur, dat zorgt voor de vorming van een kurklaagje tussen het blad en de tak. Dat laagje bevordert het makkelijker vallen van het blad.  De andere is auxine, en dat verhindert juist die vorming van dat kurklaagje!  Die twee hormonen worden in het blad aangemaakt, en onder invloed van minder licht en meer kou wordt er minder auxine aangemaakt. Het kurklaagje wordt dan dus makkelijker gevormd. Zit dat laagje er eenmaal, dan is het enige wat blad en tak scheidt nog wat vaatverbindingen. Die zijn niet erg sterk, en zo valt het blad er af door zijn eigen gewicht, vaak door wind en regen gestimuleerd. Die littekens van de vaatbundels heten sporen en zijn bij sommige boomsoorten goed te zien. Dat heet dan het bladmerk. Bijvoorbeeld bij een kastanje of een walnoot is het mooi zichtbaar. 
En nu die Indian Summer uit gebieden in NO Amerika. Is het toeval dat de kleuren daar mooier zijn? Nee, heb ik hierboven gesteld. Dat is het klimaat – er heerst daar een landklimaat met warme droge zomers, die zorgen voor veel kleur in de herfst. Wij hebben een ander klimaat, en dat is de reden waarom bomen die in de VS zo prachtig kleuren, het hier vaak zo matig doen. Als we zo’n boom in de tuin willen met een gegarandeerde herfstkleur, moeten we daarom geen gezaaide boom van zo’n soort planten maar een geselecteerd ras, dat gestekt of geënt is. 
Voor veel mensen is het leuk om lijstjes te bekijken (of te maken) en zo is het ook bij mij. Ik ga twee lijstjes laten zien: een met de mooiste herfstkleur bij uitheemse bomen – en een bij inheemse bomen. Die lijstjes zijn natuurlijk persoonlijk, ieder heeft daar zijn/haar eigen ideeën over.  
 
Uitheemse bomen/struiken:
1. Liquidambar styraciflua - de amberboom.  Donkerrood, geel en oranje.  Voor een hogere garantie op kleur: kies de cv ‘Worplesdon’. 
2. Ginkgo biloba - de japanse notenboom. Goudgeel. 
3. Euonymus alatus - gevleugelde kardinaalsmuts, een heester.  Vuurrood.
4. Parthenocissus tricuspidata en P. quinquefolia. Wilde wingerd, klimplant, rood met geel. 
5. Acer palmatum - japanse esdoorn, per cultivar verschillend, meestal donkerrood of oranjegeel. 
 
Het wordt helemaal een feest voor zere ogen als zo’n struik of boom wordt gecombineerd met laatbloeiende vaste planten zoals herfstasters, zilverkaarsen (Cimicifuga’s) of de monnikskap Aconitum ‘Arendsii’. 
 
Inheemse bomen, daar wordt het lastiger. Amerikaanse eik, krenteboompje, larix of appelbes zijn eigenlijk niet inheems. Ze zijn al wel ingeburgerd, dus je kunt ook voor die soorten kiezen, want het zijn wel soorten met mooie kleuren in de herfst.  Maar als je strikt kiest voor inheemse soorten, dan zou de keus als volgt kunnen zijn:
1. Betula pendula - ruwe berk. Geel. 
2. Cornus sanguinea - rode kornoelje. Roodbruin. 
3. Rhamnus frangula - vuilboom. Rood. 
4. Prunus avium - zoete kers. Geel en rood. 
5. Fraxinus excelsior - es. Geel.
 
Nou, dat was wel hangen en wurgen hoor, om deze laatste vijf bij elkaar te harken. In ons land is het nou eenmaal niet zo’n kleurenfeest in de herfst als in de VS of in China of Japan.  En nou maar afwachten wat de komende maanden ons brengen: mooi rustig weer met veel zon en geen strenge nachtvorsten: dan wordt het een mooie, langdurige kleurenshow! 
 
Martijn Bakker

Reactie toevoegen